Sự
cảm nhận từ
các
giác quan trong thơ ca
LÊ THANH LONG
Người ta thường ví von thưởng thức thơ như thưởng thức
các món ăn. Nhưng tôi lại thích ví thưởng thức thơ như thưởng thức món Cocktail
(coc tai). Cocktail là một loại thức uống được pha trộn chứa rượu thường bao gồm
một hay nhiều loại rượu và hương như rượu mùi, trái cây, mật ong, sữa, kem…
Cocktail là một đồ uống pha trộn hỗn hợp đa mùi vị chua có, mặn có, ngọt có, thậm
chí có cả vị chát nữa, màu sắc thì vô cùng đa dạng, có tới mười ngàn công thức
pha chế khác nhau, cốc đựng cũng rất đa dạng và có ở hầu khắp các nước trên thế
giới. Kể ra như vậy để thấy Cocktail rất giống với thơ ca về chủng loại, màu sắc,
mùi vị, cách chế biến cũng như thưởng thức. Làm và thưởng thức món Coctail này
và món Cocktail thơ phải vận dụng cả 5 giác quan. Đó là Thị giác thưởng thức sự
bắt mắt của các màu sắc phối hợp kỳ ảo, Thính giác nghe tiếng lanh canh của chiếc
thìa kim loại va khẽ vào chiếc cốc thủy tinh trong suốt, Khứu giác ngửi những
hương vị đa dạng của hoa quả và hương liệu tỏa ra ngào ngạt hoặc phảng phất nhè
nhẹ, dìu dịu, Vị giác thưởng thức hương vị ngọt ngào chầm chậm ngấm vào từng tế
bào vị giác và Súc giác cảm nhận cái
lành lạnh tỏa ra từ bề mặt chất lỏng từ cái cốc thủy tinh trong vắt. Nhưng sử dụng
cả năm giác quan đó để làm thơ và bình luận thơ vẫn còn là chưa đủ. Khi đọc thơ
trong chúng ta ai cũng có lần bắt gặp những bài thơ đọc lên chúng ta thấy hay,
nhưng không nói ra được là nó hay ở chỗ nào?! Vậy tại sao chúng ta lại nói nó
hay và thực tế là nó hay thật! Có điều đó xẩy ra, bởi vì chúng ta đã sử dụng đến
cái giác quan vô hình. Đó là “giác quan
thứ sáu” để xét đoán bài thơ. “Giác
quan thứ sáu” vô hình đó chính là sự
cảm nhận. Đối với các nhà thơ và nhà bình luận thơ thì giác quan thứ sáu là
quan trọng nhất, rồi tiếp đến là Thị giác và Thính giác.
Khi ta đọc thơ bằng mắt, vẫn như thấy vang lên đâu đây cái âm thanh, nhịp
điệu của câu chữ. Thơ có nhạc tính, nhạc điệu
thì ai ai cũng nhận thấy. Và cái nhạc tính trong thơ tất nhiên là nghe bằng tai
(thính giác) khi ta đọc lên, ngâm lên nhưng dù ta có đọc không thành tiếng thì
vẫn như vang lên những âm thanh toát ra từ những con chữ và sự sắp xếp của những
con chữ. Đó là sự cảm thụ trong tưởng tượng do đã hằn sâu vào trong trí não ta,
tâm hồn ta khi ta tiếp nhận những từ ngữ đó nó gợi lên từ tấm bé cho đến suốt cả
cuộc đời. Người đọc diễn cảm là người hiểu và tiếp nhận được đúng nội dung bài
thơ.
Trong thơ có họa thì các nhà thơ đều đã biết từ lâu “thi trung hữu họa”.
Người ta tiếp nhận sự vật, sự vịêc, cảnh đẹp… trước hết là bằng thị giác (mắt
nhìn) và người sáng tác thơ dù ít, dù nhiều đều vận dụng thị giác để “họa” lại
những phong cảnh, sự vật, sự việc… nhưng khác văn xuôi ở chỗ nhà thơ đã lựa chọn
những nét điển hình để xây dựng các hình tượng, biểu tượng cho bài thơ của
mình.
Khi làm thơ và khi viết lời bình người ta phải vận dụng tất cả sáu giác
quan đó. Sau đây chúng tôi đưa ra một số ví dụ mà các nhà thơ đã vận dụng trong
sáng tác và sáng tạo thơ như thế nào.
Nguyễn Du đã quan sát một cách tinh tế và mô tả bằng vài nét chấm phá
quang cảnh nơi Thúy Kiều gặp Kim Trọng:
Cỏ
non xanh rợn chân trời
Cành
lê trắng điểm một vài bông hoa
Hay tả buổi chiều tà đang “thoi thót” dần tắt và trăng lưỡi liềm
đang nhô lên khỏi chân trời trong lúc Thúy Kiều đang đợi Sở Khanh đưa đi trốn:
Chim
hôm thoi thót về rừng
Đóa
trà mi đã ngậm gương nửa vành
Và cái không gian buồn:
…Một
vùng cỏ áy bóng tà
Vi
lô hiu hắt một và bông lau
Thị giác là cơ quan tiếp nhận cảnh vật từ
xa và bao quát được Trần Duy Quý mô tả rất khéo và ấn tượng:
Bao
mùa lá rụng bên thềm
Bao
mùa trăng đổ bạc trên tóc gầy
Hoặc như câu thơ của Khuất Bình Nguyên tả
về cái xứ Đoài nhỏ bé gắn bó đời người và tượng trưng cho cả nền văn chương của
đất nước:
Lang
thang mây trắng xứ Đoài
Chưa
ra khỏi ngõ đã vài trăm năm.
Người ta còn vận dụng việc trình bày con chữ trên mặt phẳng giấy để gây ấn
tượng thị giác trong Thơ tự do cũng như cách trình bày thơ Lục bát theo cách vắt
dòng.
Thính giác là cơ quan tiếp nhận âm thanh từ gần đến xa, từ nhỏ đến lớn…
của các hiện tượng và sự vật diễn ra trước mắt. Nó là giác quan quan trọng bậc
nhất, mà không một nhà thơ nào bỏ qua mà không tận dụng một cách hiệu quả để
người đọc có thể cảm nhận được âm thanh của câu thơ khi đọc lên. Lúc này người
đọc tiếp nhận âm thanh thông qua con chữ khi đọc lên hình dung và tưởng tượng
quang cảnh, sự vật, sự việc do con chữ gợi lên. Nó sôi nổi, hào hùng, chát
chúa, mãnh liệt, sôi động hay êm dịu du dương trầm bổng, thiết tha… Âm thanh do
con chữ tạo ra đi vào lòng người dễ dàng
và sâu lắng như khi ta nghe các giai điệu trầm bổng của bài hát hoặc du dương
trầm bổng, ngọt ngào, êm ái qua giọng ngâm thơ, bản nhạc…
Ta hãy đọc mấy câu thơ của Nguyễn Du nói về nỗi lòng tương tư của Kim Trọng
sau khi gặp Thúy Kiều ở hội Đạm Thanh:
253.Phòng
văn hơi giá như đồng,
254.Trúc se ngọn thỏ, tơ chùng phím loan
255.Mành
Tương phất phất gió đàn
256.Hương gây mùi nhớ, trà khan giọng tình
Ở đây ta thấy sự kết hợp cả súc giác
(253), thị giác (254), thính giác (255), khứu giác và vị giác (256).
Hay như câu thơ tả tiếng đàn Thúy Kiều gảy cho Kim Trọng nghe:
481.Trong
như tiếng hạc bay qua
Đục
như nước suối mới sa nửa vời
Tiếng
khoan như gió thoảng ngoài
Tiếng
mau sầm sập như trời đổ mưa
Nguyễn Du tả quang cảnh Mã Giám Sinh đưa Thúy Kiều đi thật ấn tượng chỉ
bằng hai câu thơ:
907.
Đùng đùng gió giục mây vần
Một
xe trong cõi hồng trần như bay
Nhưng tất cả những thu thập của các giác quan cũng chỉ là nguyên liệu để
cuối cùng tất cả nhằm hướng tới một cái đích là mô tả, diễn tả nội tâm của con
người – một món ăn tâm hồn, thông qua các giác quan mà người viết tiếp nhận được
và sau khi được hình tượng hóa, biểu tượng hóa… thành các câu thơ qua chiều sâu
tâm hồn, sự rung động của trái tim nhà thơ khi sáng tác để làm bật lên cái nội
dung sâu xa của tư tưởng mà tác giả cần trình bày.
Nguyễn Du với khả năng quan sát bằng các giác quan một cách tinh tế, với
kinh nghiệm trường đời thâm hậu đã diễn tả một cách khéo léo, sâu sắc tâm tư,
tình cảm, cõi lòng của nhân vật Thúy Kiều trong đoạn một mình ngồi ở lầu Ngưng
Bích - Cách phân tích tâm lý nhân vật siêu đẳng đó gây cho người đọc một ấn tượng
thật khó quên:
1033.
Trước lầu Ngưng Bích khóa xuân
Vẻ
non xa, tấm trăng gần, ở chung
Bốn
bề bát ngát xa trông
Cát
vàng cồn nọ, bụi hồng dặm kia
Bẽ
bàng mây sớm đèn khuya
Nửa
tình nửa cảnh như chia tấm lòng:
“Tưởng
người dưới nguyệt chén đồng
Tin
sương luống hãy rày trông mai chờ!
Bên
trời góc bể bơ vơ
Tấm
son gột rửa bao giờ cho phai?
Xót
người tựa cửa hôm mai
Quạt
nồng ấp lạnh, những ai đó giờ?
Sân
Lai cách mấy nắng mưa
Có
khi gốc tử đã vừa người ôm!”
Buồn
trông cửa bể chiều hôm
Thuyền
ai thấp thoáng cánh buồm xa xa?
Buồn
trông ngọn nước mới sa
Hoa
trôi man mác biết là về đâu?
Buồn
trông ngọn cỏ dàu dàu
Chân
mây mặt đất một màu xanh xanh
Buồn
trông gió cuốn mặt ghềnh
1059.
Ầm ầm tiếng sóng kêu quanh ghế ngồi.
Sự biến động của đời sống xã hội và tình cảm riêng tư sẽ mở tung cánh cửa
tâm hồn nhậy cảm của nhà thơ để nhà thơ đi vào thế giới của thi ca. Thơ là
không gian của thế giới đa dạng muôn màu muôn sắc, kỳ ảo, huyền bí, mơ hồ… mà
chỉ nhà thơ mới nhìn thấy nó và ghi lại bằng ngôn ngữ.
Tuy nhiên có cả sáu giác quan vốn có đó của con người cũng chưa làm nên
được cái gì đáng nói, đó chỉ là điều kiện cần. Điều kiện đủ của nhà thơ và nhà
bình luận là phải có kiến thức, có tâm hồn nhạy cảm, dễ rung động, chia sẻ và cảm
thông với số phận và hoàn cảnh con người, có lòng yêu thương con người. Những
người có tâm hồn khô cứng khó có thể làm thơ và trở thành nhà thơ. Tất nhiên
người làm thơ và nhà bình luận phải có chút năng khiếu và tài năng về lĩnh vực
đó.
Để bình giải một bài thơ nhà bình luận trước hết phải thích thú và đồng
cảm với bài thơ đó, tìm ra những ẩn ý còn giấu kín, bóc tách lớp vỏ mơ hồ, khó
hiểu bên ngoài, để bài thơ nở ra rực rỡ và tỏa hương thơm ngát cho độc giả thưởng
thức. Những bài thơ đã rõ cả rồi thì còn gì để mà bình giải nữa. Giới thiệu tập
thơ và bình giải một bài thơ nói đúng sự thật và hay mới là nhà bình luận có hạng.
Nếu nói quá lên quá nhiều, tập thơ nào cũng hay, bài thơ nào cũng hay, thơ
hay thơ không hay đều như nhau thì hòa cả
làng rồi, giống như cả cơ quan đều đạt lao động tiên tiến, làm như vậy người
bình luận sẽ tự đánh mất mình.
Hà Nội ngày 01/11/2016
