LÊ THANH LONG
Lục
bát vắt dòng và lục bát chấm câu
Thơ lục bát cũng như thơ Đường luật, thơ bảy
chữ, tám chữ … thường đọc ngừng lại ở cuối câu. Gần đây người ta hay dùng cụm từ
“lục bát vắt dòng” để chỉ việc người ta “cắt’ lục bát thành từng đoạn và đọc “vắt”
từ dòng nọ sang dòng kia. Nhưng thực chất của công việc này là “ngắt nhịp lục
bát”. Hay nói cách khác là biểu diễn nhịp điệu lục bát trên mặt giấy. Việc ngắt
nhịp (xuống dòng) phải đúng với nhịp điệu lục bát, chứ không ngắt, xuống dòng
tùy ý được. Ngoài ra, việc ngắt nhịp này, đôi khi còn để nhấn mạnh một từ quan
trọng nào đó.
Cụm từ “lục bát vắt dòng” này là do chủ
quan của các nhà thơ tự đặt ra, giống như thơ tự do vắt dòng. Tức là đọc vắt từ
dòng nọ sang dòng kia, chứ không dừng lại ở cuối câu. Mục đích là để gây ấn tượng
thị giác, chứ không phải gây ấn tượng thính giác như đọc thơ và ngâm thơ.
Từ trước đến nay, khi đọc các loại thơ Đường
luật, thơ bốn chữ, năm chữ, bảy chữ, tám chữ, lục bát… người ta thường dừng lại
ở cuối câu. Nhưng gần đây xuất hiện một loại lục bát chấm câu. Mà khi đọc người
ta đọc và nghỉ ở dấu chấm câu. Tạm gọi là “lục bát chấm câu” và đọc “vắt dòng”.
Nói là “lục bát chấm câu” và đọc “vắt dòng”, vì bắt buộc phải “đọc vắt dòng” do
ngữ pháp chấm câu quy định. Tất nhiên các câu còn lại vẫn phải đọc theo nhịp điệu
lục bát quy định.
Thời trước, người ta chấm phẩy câu thơ
theo đúng ngữ pháp tiếng Việt và viết hoa ở đầu câu. Sau đó là thời kỳ trong
câu thơ không chấm, không phẩy nữa, nhưng vẫn viết hoa ở đầu câu. Sau này trong
câu thơ người ta bỏ luôn không chấm, không phẩy và không viết hoa ở đầu câu,
nhưng vẫn viết mỗi câu thơ một dòng. Nghĩa là bỏ luôn ngữ pháp tiếng Việt. Mặc
cho người đọc muốn hiểu thế nào thì hiểu. Ngay cả văn xuôi người ta cũng bỏ
luôn chấm, phẩy viết một mạch mấy trang liền, không chấm phẩy. Văn phạm tiếng
Việt đã khó lại càng thêm khó cho người đọc! Không biết đó là “sáng tạo”, “cải
tiến” hay là “cải lùi” không biết nữa?! Viết như thế, thì không biết các thày
giáo dạy tiếng Việt còn gì để mà dạy nữa?!
Gần đây, để đổi mới, các nhà thơ lại sử dụng
rất nhiều dấu chấm câu. Việc làm này đem đến những mới mẻ, gây ấn tượng thị
giác. Nhưng mục đích xa hơn, là làm cho câu thơ có thêm nhiều ý nghĩa. Nội dung
câu thơ mở rộng hơn. Người đọc có thể hiểu theo nhiều cách. Một từ, hai từ cũng
có thể hình thành một câu trọn vẹn. Chủ ngữ ẩn đi, và một số thành phần khác
cũng ẩn đi. Vì vậy người đọc có thể đọc, hiểu theo nhiều cách khác nhau.
Ví dụ, ta đọc bài thơ sau đây của Lê Huy
Quang:
Về đi thôi gió
Về đi thôi. Gió. Đừng chờ,
Chẳng còn chi nữa. Mắt mờ tìm nhau.
Về đi. Thôi gió. Bay mau,
Chẳng còn em. Vẫn một màu. Phố xưa.
Về đi thôi. Gió đừng mơ,
Xa bàn tay ấy. Bất ngờ nỗi đau.
Về đi. Thôi gió. Chớ sầu,
Ngày mai xa lắm. Còn đâu sợi buồn.
Về đi thôi gió. Mưa tuôn,
Tóc nhòa bóng nước cội nguồn là em.
Về đi. Thôi gió. Là đêm,
Hương hoa sữa. Những êm đềm thời gian.
Về đi thôi gió nồng nàn,
Heo may gợn. Thoáng đầy tràn trong nhau.
Tôi không
bình giải bài thơ này, mà chỉ đưa ra một số cách hiểu khác nhau, do chấm câu tạo
ra.
Hai câu thơ đầu:
Về đi thôi. Gió. Đừng chờ,
Chẳng còn chi nữa. Mắt mờ tìm nhau.
Ai dục giã
ai về? Gió là ai? Ở đây, gió có thể là anh con trai. Người con gái dục anh con
trai trở về đi. Đừng chờ đợi nữa. Đừng tìm nhau làm gì nữa. Gió là anh con
trai. Hay chính người con trai dục giã mình trở về. Đừng chờ đợi làm gì nữa. Vì
người yêu không còn ở đấy nữa. Tình yêu không còn nữa.
Sang hai câu thơ tiếp theo, đã giải thích
rõ cho điều này:
Về đi. Thôi gió. Bay mau,
Chẳng còn em. Vẫn một màu. Phố xưa.
Anh con trai
tự nói với mình “Về đi. Thôi gió”, về nhanh đi, về ngay đi, cái phố xưa vẫn còn
đấy, cảnh cũ vẫn thế, nhưng người mình muốn tìm là em thì không còn ở đấy nữa rồi.
Tìm nhau mãi không thấy: “Mắt mờ tìm
nhau”.
Bạn
đọc tự tìm hiểu thêm những câu thơ tiếp theo.
Nhiều khi ta có cảm tưởng như tác giả chấm
câu lung tung. Nhưng thực ra người viết có dụng ý nhất định trong việc chấm
câu, nhằm hướng độc giả tới một ý nghĩa nào đó. Và cách chấm câu sẽ bắt độc giả
phải suy nghĩ, nghiền ngẫm, tìm ra ý nghĩa đích thực của câu thơ.
“Lục bát vắt dòng” ở đây được quy định bởi
chấm câu, chứ không phải “lục bát vắt dòng” theo nhịp điệu câu thơ lục bát. Lấy
ví dụ câu:
Về đi thôi. Gió. Đừng chờ,
Chẳng còn chi nữa. Mắt mờ tìm nhau.
Ở đây ta chú
ý đến dấu phẩy sau chữ chờ ở câu lục.
Tác giả có dụng ý dùng dấu phẩy ở đây, vì tác giả vẫn giữ cách viết hoa ở đầu mỗi
câu, dấu phẩy ở đây lưu ý người đọc, nếu đọc “vắt dòng theo dấu chấm câu”, thì
phải đọc là:
Về đi thôi.
Gió.
Đừng chờ, chẳng còn chi nữa.
Mắt mờ tìm nhau.
Hay như câu:
Về đi. Thôi gió. Là đêm,
Hương hoa sữa. Những êm đềm thời gian.
Ta phải đọc
“vắt dòng” như sau:
Về đi.
Thôi gió.
Là đêm, hương hoa sữa.
Những êm đềm thời gian.
Cách viết và
đọc “vắt dòng” theo chấm câu gây được ấn tượng thị giác. Và cũng là một cách đổi
mới cách viết thơ lục bát.
Ta lấy một ví dụ khác, bài thơ Mình về! của L.T.L.
Mình về!
Về đi em nhé! Ơi em
trái tim bốc lửa. Vừa đem nhúng bùn.
Về đi em nhé! Đừng buồn!
Băng tan giũ sạch. Mưa nguồn lại xanh.
Ngày mai em nhé! Cùng anh
chắt chiu một chút cỏ lành. Còn thơm.
Ngày mai sóng vỗ. Nguồn cơn.
Sông còn có lúc. Bồn chồn. Chia ly.
Ngày mai ở lại. Đừng đi!
Nắng lên tươi mới. Bờ mi em cười.
Ngày mai em nhé! Cuộc đời
sẽ xanh đến tận chân người mình yêu!
Ngày mai. Một chút nuông chiều
chẳng còn dấu vết. Cô Kiều tiễn đưa.
Mình về! Với nắng với mưa.
Mình về ủ lại men xưa. Chúng mình…
Bài thơ nói về cô gái "bán hoa" và anh thanh
niên người yêu của cô. Anh thanh niên có một tình yêu tha thiết, có tấm lòng
cao thượng, mong muốn cô rời bỏ nơi tối về với ánh sáng cuộc đời trong lành.
Bài thơ mang đậm chất nhân văn cao cả của con người. Bài thơ này cũng như bài
thơ trên sử dụng dấu chấm câu để mở rộng ý nghĩa bài thơ. Và dùng dấu chấm câu
để quy định đọc “vắt dòng”. Nhưng khác với bài thơ trên, bài thơ này tác giả
không viết hoa ở đầu câu, mà viết hoa sau dấu chấm câu.
Ví dụ câu:
Về đi em nhé! Ơi em
trái tim bốc lửa. Vừa đem nhúng bùn.
Sẽ được đọc và trình bày “vắt dòng” như sau:
Về đi em nhé!
Ơi em trái tim bốc lửa.
Vừa đem nhúng bùn.
Hay như câu:
Ngày mai em nhé! Cuộc đời
sẽ xanh đến tận chân người mình yêu.
Sẽ được đọc và viết “vắt dòng” như sau:
Ngày mai em nhé!
Cuộc đời sẽ xanh đến tận chân người mình
yêu.
Việc chấm câu như vậy sẽ tạo ra một câu thơ dài đến mười
chữ.
Trong câu:
Ngày mai em nhé! Cùng anh
chắt chiu một chút cỏ lành. Còn thơm.
Sẽ được đọc và viết “vắt dòng” như sau:
Ngày mai em nhé!
Cùng anh chắt chiu một chút cỏ lành.
Còn thơm.
Ngày mai,
ngày chúng ta về với nhau. Chúng ta sẽ chắt chiu, giữ lấy những nét “cỏ lành” của
quê hương thân yêu, giữ lấy những nếp sống trong sạch, trong sáng, mà xưa nay vẫn
được mọi người nâng niu tôn trọng. Hai từ “Còn thơm” tách thành một câu sẽ mang
nhiều ý nghĩa khác nhau, để cho người đọc tự suy ngẫm, chiêm nghiệm, tìm ra.
Cái gì “Còn thơm”? Cuộc đời còn thơm, còn đẹp lắm. Mặc dù trái tim em “vừa đem
nhúng bùn” do một phút nông nổi, nhưng em không mất đi tất cả, mà em vẫn còn những
cái quý giá khác.
Nếu viết:
Ngày mai em nhé!
Cùng anh chắt chiu một chút cỏ lành còn
thơm.
Thì ý nghĩa
của câu thơ bị giới hạn trong phạm vi hẹp hơn. Và không còn chỗ cho độc giả suy
nghĩ, liên tưởng rộng ra. Đó là mục đích và cũng là ưu việt của việc chấm câu
có dụng ý, mà tác giả muốn hướng tới.
Chưa có nhiều người viết và trình bày thơ
lục bát theo cách chấm câu như trên đã trình bày. Bước đầu tìm hiểu và nêu ra để
người yêu thơ tham khảo. Điều này cho thấy vẫn còn chỗ để ta làm mới lục bát, nếu
chúng ta yêu mến và hết lòng với lục bát.
